Öğrenilmiş çaresizlik, bir durumda sürekli olumsuz tepki alma deneyimi sonucunda ortaya çıkan başarısızlığı kökten kabullenme durumudur. Birey göstermiş olduğu çabaların sonuca ulaşmaması durumda, sonucubir daha asla değiştiremeyeceğine inanmasıdır. Birey deneyimlediği başarısızlığı öylesine güçlü bir şekilde kabullenir ki başarısızlığın önündeki tüm engeller ortadan kalksa dahi engelin kalkmış olduğunu fark edemez. Çünkü bireyin başarısız olacağına dair kökten bir kabulleniş durumu vardır. Uzun süre bu durumu yaşayan kişiler: “Ne yaparsam yapayım sonuçta hiçbir şey fark etmiyor.","Hangi işim düzgün gitti ki bu gitsin!","Sınavda yeterli not alamadım, çalışsam da başarılı olamayacağım", “Ne olursa olsun yapamayacağım.” gibi olumsuz genellemeler yapar. Kişi karşılaştığı stres verici durumu değiştiremeyeceğine inandığından bu stres verici durumu kontrol etme ve değiştirme fırsatı olsa dahi değiştirmeyi denemez.Öğrenilmiş çaresizliğin gelişmesi için kişinin bizzat kendisi tekrarlayan olumsuz deneyimler yaşaması gerekmez, çevresinde bu durumu yaşayan birini izlemesi de yeterli olabilir.Günlük yaşantımızda bazen gerçek çaresizlikler yaşayabiliriz. Çözüm üretmekte zorlanabiliriz ya da çözümü yoktur ve çaresiz kalabiliriz. Öğrenilmiş çaresizliği gerçek çaresizlikle karıştırmamak gerekir. Öğrenilmiş çaresizlikte, kişi gerçekten çaresiz olmadığıhalde, çaresiz olduğuna inanarak, çözebileceği sorunu çözmek için hiç şey yapmamasıdır.
Öğrenilmiş çaresizlik ilgili bir örnek verecek olursak:Hintler filleri eğitmek için filler daha yavruyken kalın bir zincirle kazığa bağlanarak kaçmalarını engellerler. Yavru fil kaçmayı defalarca denese de zinciri koparmaya ya da çiviyi sökmeye gücü yetmez. Yıllar geçer yavru fil artık büyür ve güçlü olur. Filin zinciri koparabilecek ve kazığı sökebilecek gücü olsa bile fil kaçmayı denemez bile. Çünkü özgür olamayacağına inanmaktadır. Artık kırılamayan şey filin bağlı olduğu zincir değil, filin inancıdır.
Bu fil örneğinde olduğu gibi öğrenilmiş çaresizlik insanlar üzerinden de açıklanabilir. Örneğin;kişi sınavda başarısız oldu ve ders çalışma isteği azaldı. Sonraki sınavda başarılı olmak için gerekli çalışmaları yaparsa, sınavda başarılı olma ihtimali olsa dahi “Nede olsa başarılı olamayacağım.” düşüncesi ile ders çalışmaz. Diğer bir örnek ise sigara bağımlısı birinin sigarayı birkaç kez bırakmaya çalışmasından sonra bu girişimlerinde başarısız olması halinde hiçbir zaman sigarayı bırakamayacağı inancı geliştirmesine neden olup sigarayı bırakmaktan vazgeçer.
Öğrenilmiş çaresizliğin nedenleri arasında baskıcı ebeveyn tutumları, sürekli eleştiri alma, kendine olan güven sorunları, olumsuz çevre koşulları, başarılı sonuçların motive edilmemesi, yeniliklere açık olmama, sürekli aşağılanma, hor görülme ve stresli iş veya aile ortamıgibi etkenler sayılabilir.Bireyler öğrenilmiş çaresizlik yaşadıklarında hayata dair heveslerini kaybederler. Özgüvenleri düşer. İsteklerine ulaşabilmenin kendi ellerinde olmadığını öğrendiklerinden kendi isteklerine karşı ilgisizleşir, isteklerini değersizleştirir.Motivasyonsuzluk, uyumsuzluk, depresyon, umutsuzluk, kronik mutsuzluk gibi sorunlar yaşayabilirler.Kişi yakın çevresi tarafından desteklenmesinin ve olumsuz genellemeler konusunda farkındalık kazanmasının yanı sıra bu konuda ruh sağlığı çalışanlarından destek alması mümkündür. Uzm. Klinik Psikolog Duygu Engin
www.psikologduyguengin.com
Öğrenilmiş çaresizlik ilgili bir örnek verecek olursak:Hintler filleri eğitmek için filler daha yavruyken kalın bir zincirle kazığa bağlanarak kaçmalarını engellerler. Yavru fil kaçmayı defalarca denese de zinciri koparmaya ya da çiviyi sökmeye gücü yetmez. Yıllar geçer yavru fil artık büyür ve güçlü olur. Filin zinciri koparabilecek ve kazığı sökebilecek gücü olsa bile fil kaçmayı denemez bile. Çünkü özgür olamayacağına inanmaktadır. Artık kırılamayan şey filin bağlı olduğu zincir değil, filin inancıdır.
Bu fil örneğinde olduğu gibi öğrenilmiş çaresizlik insanlar üzerinden de açıklanabilir. Örneğin;kişi sınavda başarısız oldu ve ders çalışma isteği azaldı. Sonraki sınavda başarılı olmak için gerekli çalışmaları yaparsa, sınavda başarılı olma ihtimali olsa dahi “Nede olsa başarılı olamayacağım.” düşüncesi ile ders çalışmaz. Diğer bir örnek ise sigara bağımlısı birinin sigarayı birkaç kez bırakmaya çalışmasından sonra bu girişimlerinde başarısız olması halinde hiçbir zaman sigarayı bırakamayacağı inancı geliştirmesine neden olup sigarayı bırakmaktan vazgeçer.
Öğrenilmiş çaresizliğin nedenleri arasında baskıcı ebeveyn tutumları, sürekli eleştiri alma, kendine olan güven sorunları, olumsuz çevre koşulları, başarılı sonuçların motive edilmemesi, yeniliklere açık olmama, sürekli aşağılanma, hor görülme ve stresli iş veya aile ortamıgibi etkenler sayılabilir.Bireyler öğrenilmiş çaresizlik yaşadıklarında hayata dair heveslerini kaybederler. Özgüvenleri düşer. İsteklerine ulaşabilmenin kendi ellerinde olmadığını öğrendiklerinden kendi isteklerine karşı ilgisizleşir, isteklerini değersizleştirir.Motivasyonsuzluk, uyumsuzluk, depresyon, umutsuzluk, kronik mutsuzluk gibi sorunlar yaşayabilirler.Kişi yakın çevresi tarafından desteklenmesinin ve olumsuz genellemeler konusunda farkındalık kazanmasının yanı sıra bu konuda ruh sağlığı çalışanlarından destek alması mümkündür. Uzm. Klinik Psikolog Duygu Engin
www.psikologduyguengin.com